De bestreden reclame-uiting

Het betreft een in de zendtijd van de Rijksoverheid uitgezonden televisiespot in het kader van de Donorweek 2013.

In de spot is te zien hoe een op een landweg joggende man een spoorwegovergang nadert. Terwijl de rode overweglichten knipperen, de bel rinkelt, de slagbomen zich sluiten en met hoge snelheid een trein die toetert nadert, neemt hij een sprintje om nog net voor de trein langs de spoorweg over te steken. Vervolgens rijdt de man op een racefiets door Amsterdam. Bij het naderen van een brug slalomt hij tussen wachtende auto’s door, negeert de bel ten teken dat de brug opengaat, en rijdt hij hard door. Omdat de brug dan al een stukje open is, komt hij met een sprongetje op het wegdek aan de andere kant terecht. Bij het passeren van een terras, roept één van de bezoekers hem toe: “Denk aan je hart!”, waarop de man glimlacht. Tenslotte rijdt hij met zijn fiets het water van het IJ in. Terwijl hij naar de overkant zwemt, wordt gezegd: “14 tot en met 20 oktober is het weer donorweek. Dan vragen we allemaal een ander om ook donor te worden”. Als de zwemmer de overkant heeft bereikt en het water heeft verlaten, zegt hij: “Ik ben [naam], triatleet met een donorhart. Ben jij al donor?” In beeld verschijnt de tekst: “JaofNee.nl”.

De klacht

Te zien is dat de triatleet, terwijl de spoorbomen naar beneden gaan en de lichten knipperen en de trein vervolgens toetert, snel onder de spoorbomen door rent, vlak voor de trein langs.

Het spotje geeft een zeer slecht voorbeeld, door de suggereren dat als je maar hard genoeg rent, je nog net voor de trein langs kunt lopen. Dit gedrag moet juist worden voorkomen, omdat die inschatting heel vaak verkeerd afloopt. Dit leidt elk jaar tot veel ongevallen, met doden en zwaargewonden tot gevolg. Veel machinisten zullen gaan remmen om een aanrijding te voorkomen, maar het kan ook leiden tot gezondheidsklachten zoals posttraumatische stressstoornis, waardoor de machinist op de lange duur zijn/haar werk niet meer kan doen.   

Het verweer

In de spot is iemand te zien die weer volop in het leven staat dankzij een donorhart. Dat is een groot contrast met mensen op de wachtlijst voor een donororgaan, voor wie het leven stil staat. In opdracht van het Ministerie VWS heeft regisseur [naam] een artistieke vertaling gemaakt van dit gegeven. Het eindproduct is een spannend en prikkelend filmpje dat ook jonge mensen moet aanspreken. Dat is voor het Ministerie VWS een belangrijke afweging geweest, omdat met een opvallend spotje meer mensen worden bereikt wat leidt tot meer donorregistraties. Want het is ook schokkend om te weten dat jaarlijks nog steeds mensen sterven omdat er geen donororgaan beschikbaar is.

Ieder jaar overlijden circa 150 mensen terwijl ze wachten op een donororgaan. Er staan meer dan 1200 mensen op de wachtlijst voor een levensreddend orgaan en 700 mensen wachten op een weefseltransplantatie.

[naam] heeft in 2007 de kans op een nieuw leven gekregen en aangegrepen. In de spot wordt getoond dat je met een donorregistratie mensen die ten dode opgeschreven waren alsnog de kans kunt geven om het uiterste uit hun leven te halen, zoals [naam] doet met triatlon. Zijn sportieve verrichtingen zijn verfilmd als een actiefilm, met alle stunts die daarbij horen. Zo zijn de scènes met de treinovergang, de brug en de sprong in het IJ in het script terecht gekomen en deze zijn relevant voor de verhaallijn en de overdracht van de boodschap.

Deze spot is, zoals alle in de zendtijd van de Rijksoverheid uitgezonden campagnes, voorafgaand aan uitzending getest. Uit deze test is gebleken dat de televisiecommercial een hoge attentiewaarde heeft door de filmische situaties met risicovolle beelden, en is niet gebleken dat de spot als choquerend of grievend is ervaren.

Naar de mening van het Ministerie VWS is duidelijk dat het in de spot om een fictief verhaal gaat. De reclame zelf dient in overeenstemming te zijn met de wet, maar dit geldt niet voor de fictieve gebeurtenissen. Er zijn geen regels overtreden, machinisten is geen schrik aangejaagd en in de televisiespot wordt de kijker niet aangemoedigd tot navolging.

Het Ministerie VWS concludeert dat uit de spot voldoende blijkt dat het om een fictieve en filmische situatie gaat en dat de spannende opbouw bijdraagt aan de boodschap en het belang van de Donorweek.

Mondelinge behandeling

Namens het Ministerie VWS wordt begrip getoond voor de schrik die de uiting kan veroorzaken. Doel van de uiting is om de flinterdunne grens tussen leven en dood tot uitdrukking te brengen, hetgeen gesymboliseerd wordt door het over de spoorweg laten rennen van de atleet. Verder wil de uiting duidelijk maken dat donorregistratie ertoe kan bijdragen dat mensen die op de wachtlijst voor een donororgaan staan, niet langer behoeven te zweven (rond de flinterdunne grens) tussen leven en dood. De uiting beoogt een hoge attentiewaarde, maar is niet om te choqueren. De uiting is evident filmisch. De film is ontsproten aan de creativiteit van [naam], en het Ministerie staat achter de uiting.

Namens klager wordt naar voren gebracht dat de uiting niet getuigt van begrip voor de beroepsgroep van machinisten. Bedacht had kunnen worden wat het effect van deze uiting zou zijn op machinisten en hulpverleners. Een film als deze prikkelt op de verkeerde wijze. De scheiding tussen realiteit en fictie ontbreekt. Machinisten die ooit bij een ongeval betrokken zijn geweest, zullen – ook door de geluiden bij de uiting – dit herbeleven op het moment dat de trein aan komt razen en toetert. De uiting nodigt ook jongeren uit om te gaan kijken wanneer de trein gaat toeteren.     

Het oordeel van de Commissie

In de bestreden spot, die deel uitmaakt van de overheidscampagne om donoren te werven, is een jonge man te zien, welke man – naar pas aan het eind van de spot blijkt – een donorhart heeft. Hij is bezig met een triatlon. Daarbij steekt hij vlak voor een aanstormende trein die toetert een spoorwegovergang over en rijdt hij op een racefiets over een brug die al opengaat. Blijkens het verweer is gekozen voor deze “risicovolle beelden” en een “spannend en prikkelend filmpje” om zoveel mogelijk – ook jonge – mensen aan te spreken en meer donorregistraties te verkrijgen. De Commissie is echter van oordeel dat de uiting – wat er zij van de goede intenties van zowel de campagne als de in de spot optredende triatleet – door de bovenbeschreven beelden in strijd is met de goede smaak en nodeloos kwetsend is als bedoeld in de artikelen 2 en 4 van de Nederlandse Reclame Code (NRC). De Commissie overweegt daartoe het volgende.

Strijd met de goede smaak acht de Commissie aanwezig nu van de spot de suggestie uitgaat dat het “risicovolle” gedrag van de triatleet stoer is en een mens het uiterste uit zijn leven haalt als hij risico’s, die zijn leven in gevaar brengen, neemt.

Nodeloos kwetsend acht de Commissie de spot omdat zij, anders dan verweerder, van oordeel is dat de getoonde beelden niet als fictieve situaties herkenbaar zijn, maar dat sprake is van realistisch aandoende situaties. Het nog net voor een naderende trein oversteken, komt immers vaker voor en daartegen wordt ook regelmatig door de overheid gewaarschuwd. Daar waar de atleet de spoorwegovergang oversteekt op het moment dat de slagbomen sluiten en een trein met hoge snelheid nadert, wordt – ook door de geluiden – op realistische wijze een levensgevaarlijke situatie getoond. Het is algemeen bekend dat dergelijke situaties een schrikbeeld kunnen zijn voor veel machinisten en dat de beelden zowel bij hen als ook bij andere groeperingen in de samenleving die betrokken zijn (geweest) bij ongelukken op het spoor een schokeffect teweeg kunnen brengen. Van de overheid had verwacht mogen worden dat zij met dergelijke gevoelens rekening had gehouden. Gelet op het voorgaande acht de Commissie de uiting nodeloos kwetsend.

In de ernst van de overtreding van de NRC ziet de Commissie aanleiding om gebruik te maken van de haar in artikel 18 lid 4 van het Reglement betreffende de Reclame Code Commissie en het College van Beroep gegeven bevoegdheid om de uitspraak als Alert te verspreiden en aldus onder de aandacht te brengen van een breed publiek.

De beslissing

Gelet op het vorenstaande acht de Commissie de reclame-uiting in strijd met de artikelen 2 en 4 NRC. Zij geeft verweerder, die in dit geval reclame voor denkbeelden maakt, een zogenaamd vrijblijvend advies om niet meer op een dergelijke wijze reclame te maken.

Voorts heeft de Commissie besloten om de uitspraak onder de aandacht van een breed publiek te brengen als bedoeld in artikel 18 lid 4 van het Reglement betreffende de Reclame Code Commissie en het College van Beroep.